İnsanlıq hələ sivilizasiyaların başlanğıcında qədim Yunanıstanda Tixe (Τύχη), qədim Romada isə Fortuna (Fortuna) ilahəsi ilə eyniləşdirilən uğur və xoşbəxt təsadüflərə sitayiş edirdi.
İkinci ad bu gün hər kəsə məlumdur və "uğur" və "tale" sözlərinin mənalı analoqu (demək olar ki, sinonimi) hesab edilə bilər.
Fortuna və onun çarxı
"Fortuna" sözü qədim Roma mənşəlidir, latıncadan tərcümədə "tale" deməkdir. Əvvəlcə bu, Roma İmperiyasının çiçəklənməsindən çox əvvəl, ehtimal ki, Latiumda, italiklər arasında, eramızdan əvvəl X-VII əsrlər arasında yaranmış Fortuna kultu ilə eyniləşdirilirdi.
Latınların bu kultu Apennin yarımadasına miqrasiyadan əvvəl də sitayiş etdikləri və bu ənənəni özləri ilə gətirdikləri istisna edilmir. Bunu təsdiqləyən dəqiq faktlar yoxdur, lakin dəqiq məlumdur ki, eramızdan əvvəl VI əsrdə qədim Romada Fortunaya sitayiş edirdilər. Bunu təsdiqləyən qədim məbəd — Roma kralı Servius Tullius (Servius Tullius) tərəfindən eramızdan əvvəl 578-534-cü illərdə Tibr çayı sahilində tikilmiş məbəddir.
İlk olaraq Fortunaya kəndlilər sitayiş edirdilər, hər il 24 iyun tarixində Fortis Fortunae bayramını qeyd edirdilər. İnanılırdı ki, ilahənin lütfü uğurlu təsadüfləri gətirir: isti hava, yağışlar, çayların daşması — bütün bunlar bol məhsul verir. Daha sonra çobanlar da bu ənənəni qəbul etdilər, çünki onların rifahı da otlaqların bərəkətindən asılı idi.
Eyni dövrdə qədim Romada artıq öz məhsuldarlıq ilahəsi — Cerera (Cerēs) var idi, bu isə Fortunanın sırf Roma mənşəli olmadığı barədə şübhələr doğurur. Çox güman ki, bu kult italiklərdən və ya qədim yunanlardan götürülmüş və Roma mifologiyası ilə paralel inkişaf etmişdir.
Sonrakı dövr Roma Fortunası
Fortuna kultunun Roma tarixində nə vaxt yaranması tam məlum deyil, lakin öz çiçəklənmə dövründə ilahənin populyarlığı çox böyük idi. Roma İmperiyasının keçmiş ərazilərində minlərlə altar və kapella, on minlərlə təsvir və oyma tapılıb.
Onun siması qədim sikkələrdə, ev əşyalarında, sənətkar məhsullarında və ev altarlarında əks olunmuşdur. Pərəstişkarlarının sayına görə Fortunanı ticarət və sərvət ilahəsi Merkuri (Mercurius) ilə müqayisə etmək olar.
Fortuna Roma imperatorları kultuna da daxil idi və Fortuna Augusta adı altında ehtiram edilirdi. O, xüsusilə eramızdan əvvəl 19-cu ildə — Oktavian Avqustun (Octavianus Augustus) Şərqdən zəfər qazanaraq qayıdışından sonra məşhurlaşdı.
Fortunanı tez-tez bolluq rəmzi olan boynuz, çarx və digər personifikasiyalar — Felicitas, Hilaritas, Concordia, Fides ilə birlikdə təsvir edirdilər. I əsrdən etibarən onu çox vaxt ana ilahəsi İsis (Isis) ilə birgə göstərirdilər.
Servius Tullius tərəfindən VI əsrdə Tibr çayı sahilində tikilmiş qədim məbəddən əlavə, Fortunaya digər möhtəşəm məbədlər də həsr olunmuşdur. Məsələn, eramızdan əvvəl 194-cü ildə Fortuna Primigenia (Sanctuary of Fortuna Primigenia), eramızdan əvvəl 180-ci ildə Fortuna Equestris (Aedes Fortunae Equestris) və eramızdan əvvəl 101-ci ildə "Bu günün bəxti" məbədi (Fortuna Huiusce Diei) inşa edilmişdir.
Fortuna kultu Roma İmperiyasının süqutundan sonra da davam etdi və bütün orta əsrlər boyunca Qərbi Avropada mövcud oldu. Yeni dövrdə ilahənin şərəfinə 1852-ci ildə kəşf olunan asteroidə də onun adı verildi.
Bu gün "fortuna" sözü daha çox qədim Roma ilahəsi deyil, "uğur" və "tale" anlayışları ilə əlaqələndirilir. "Fortuna çarxı" (rulet) hər kazinoda var, cəmiyyətdə isə "Fortunanın sevimlisi" ifadəsi geniş yayılıb və daim şanslı insana işarə edir.
Rəqəmsal texnologiyalar əsrində olmağımıza baxmayaraq, dünyanın hər yerində çox sayda insan hələ də ağlın və hesablamanın deyil, məhz uğurun gücünə inanır. "Fortunaya etibar et" ifadəsi, görünür, heç vaxt köhnəlməyəcək. Sadəcə bu gün ilahənin rolunu tez-tez təsadüfi ədədlər generatoru oynayır.