Ludzkość od zarania cywilizacji czciła szczęście i pomyślny los, które w starożytnej Grecji utożsamiano z boginią Tyche (Τύχη), a w starożytnym Rzymie – z boginią Fortuną.
Imię tej drugiej jest dziś znane każdemu i można je uznać za znaczeniowy odpowiednik (niemal synonim) słów „szczęście” i „los”.
Fortuna i jej koło
Słowo „fortuna” pochodzi ze starożytnego Rzymu i dosłownie oznacza po łacinie „los”. Początkowo wiązano je z kultem Fortuny, który powstał na długo przed rozkwitem Imperium Rzymskiego, prawdopodobnie w Lacjum, wśród ludów italskich, w okresie od X do VII wieku p.n.e.
Możliwe, że Latynowie czcili ten kult jeszcze przed migracją na Półwysep Apeniński i przywieźli tę tradycję ze sobą. Nie ma na to bezpośrednich dowodów, ale wiadomo, że Fortuna była czczona w starożytnym Rzymie już w VI wieku p.n.e. Potwierdzeniem jest starożytna świątynia zbudowana przez szóstego króla Rzymu, Serwiusza Tuliusza, nad brzegiem Tybru między 578 a 534 rokiem p.n.e.
Początkowo Fortunę czcili rolnicy, którzy co roku 24 czerwca obchodzili święto Fortis Fortunae. Wierzono, że przychylność bogini przynosiła pomyślne zjawiska prowadzące do obfitych plonów: dobrą pogodę, opady i wylewy rzek. Później tradycję tę przejęli również hodowcy bydła, ponieważ ich dostatek również zależał od urodzajnych pastwisk.
W tym samym okresie w starożytnym Rzymie istniała już bogini plonów i urodzaju – Ceres, co poddaje w wątpliwość rzymskie pochodzenie Fortuny. Prawdopodobnie kult ten został przejęty od ludów italskich lub starożytnych Greków i rozwijał się równolegle z tradycyjną mitologią rzymską.
Późnorzymska Fortuna
Nie wiadomo dokładnie, kiedy i jak w Rzymie narodził się kult Fortuny, ale w czasach jego rozkwitu popularność bogini losu i szczęścia była ogromna. Na terenie całego dawnego Imperium Rzymskiego odkryto tysiące ołtarzy i kaplic poświęconych Fortunie oraz dziesiątki tysięcy wizerunków i rycin odnalezionych podczas wykopalisk archeologicznych.
Oblicze bogini losu znajdowało się na starożytnych monetach, przedmiotach codziennego użytku, wyrobach rzemieślniczych i domowych ołtarzykach. Pod względem liczby wyznawców Fortuna mogła rywalizować z Merkurym – bogiem bogactwa, handlu i zysku.
Warto również wspomnieć, że Fortuna była częścią kultu cesarzy rzymskich pod imieniem Fortuna Augusta. Szczególne uznanie zyskała w 19 roku p.n.e. – po zwycięskim powrocie Oktawiana Augusta ze Wschodu.
Bogini często była przedstawiana z rogiem obfitości i kołem, w towarzystwie innych personifikacji: Felicitas, Hilaritas, Concordia, Fides. Od I wieku n.e. Fortunę często ukazywano razem z Izydą – boginią kobiecości i macierzyństwa.
Poza starożytną świątynią Serwiusza Tuliusza nad Tybrem z VI wieku p.n.e., później powstały inne okazałe świątynie poświęcone Fortunie. W 194 roku p.n.e. wzniesiono świątynię Fortuny Primigenii, w 180 roku p.n.e. – świątynię Fortuny Equestris, a w 101 roku p.n.e. – świątynię „Szczęścia tego dnia”.
Sława bogini losu przetrwała także po upadku Imperium Rzymskiego. Kult rozprzestrzenił się w zachodniej Europie i nieoficjalnie istniał przez całe średniowiecze. Nawet w czasach nowożytnych uczczono jej imię – w 1852 roku odkryto asteroidę nazwaną na jej cześć.
Obecnie słowo „fortuna” kojarzy się częściej ze szczęściem i losem niż ze starożytną rzymską boginią. Koło fortuny (ruletka) to znany symbol w każdym kasynie, a wyrażenie „dziecko fortuny” oznacza osobę, której zawsze się powodzi.
Nawet w dobie cyfrowych technologii wielu ludzi na świecie wciąż bardziej ufa szczęściu niż zdrowemu rozsądkowi i precyzyjnym kalkulacjom. Zwrot „zdać się na los” zapewne nigdy nie wyjdzie z użycia, choć dziś rolę bogini coraz częściej przejmuje losowy generator liczb.