Njerëzimi, që nga agimi i civilizimeve, ka adhuruar fatin dhe vullnetin e mbarë të rastësisë, që në Greqinë e Lashtë lidhej me perëndeshën Tyche (Τύχη), ndërsa në Romën e Lashtë — me perëndeshën Fortuna.
Emri i kësaj të fundit është i njohur për të gjithë sot dhe mund të konsiderohet si një analogji domethënëse (pothuajse sinonim) e fjalëve "fat" dhe "përshtatshmëri".
Fortuna dhe rrota e saj
Fjala "fortuna" është me origjinë nga Roma e lashtë dhe përkthehet fjalë për fjalë nga latinishtja si "fat". Fillimisht, ajo ishte e lidhur me kultin e Fortunës, i cili u shfaq shumë kohë përpara lulëzimit të Perandorisë Romake, ndoshta në Latium, midis popujve italikë, gjatë periudhës nga shekulli X deri në shekullin VII para erës sonë.
Është e mundur që latinët ta kishin adhuruar këtë kult para se të migronin në Gadishullin Apenin dhe ta kishin sjellë këtë traditë me vete. Nuk ka prova të drejtpërdrejta për këtë, por dihet me siguri se Fortuna adhurohej në Romën e Lashtë që në shekullin VI p.e.s. Një dëshmi për këtë është një tempull i lashtë, i ndërtuar nga mbreti i gjashtë i Romës, Servius Tullius, buzë lumit Tiber midis viteve 578 dhe 534 p.e.s.
Fillimisht, Fortuna adhurohej nga bujqit, të cilët festonin çdo vit më 24 qershor festën Fortis Fortunae. Besohej se mirësia e perëndeshës sillte kushte të favorshme për një korrje të begatë: mot të mirë, reshje dhe përmbytje të lumenjve. Më vonë, këtë traditë e përvetësuan edhe blegtorët, pasi mirëqenia e tyre varej gjithashtu nga pjelloria e kullotave.
Gjatë të njëjtës periudhë, në Romën e Lashtë ekzistonte tashmë perëndesha e të korrave dhe pjellorisë — Ceres, çka ngre dyshime për origjinën romake të kultit të Fortunës. Ka shumë të ngjarë që ky kult të jetë marrë nga popujt italikë ose grekët e lashtë dhe të jetë zhvilluar paralelisht me mitologjinë tradicionale romake.
Fortuna e vonshme romake
Nuk dihet saktësisht kur dhe si lindi kulti i Fortunës në Romë, por në kohën e lulëzimit të saj, popullariteti i perëndeshës së fatit dhe mbarësisë ishte i jashtëzakonshëm. Në të gjithë territorin e ish-Perandorisë Romake janë gjetur mijëra altarë dhe kisha të vogla kushtuar Fortunës, si dhe dhjetëra mijëra imazhe dhe gravura të zbuluara gjatë gërmimeve arkeologjike.
Fytyra e perëndeshës së fatit ishte e stampuar në monedha të lashta, sende shtëpiake, produkte artizanale dhe altarë shtëpiakë. Sa i përket numrit të adhuruesve, Fortuna mund të krahasohej me Merkurin — perëndinë e pasurisë, tregtisë dhe fitimit.
Gjithashtu, duhet përmendur se Fortuna ishte pjesë e kultit të perandorëve romakë nën emrin Fortuna Augusta. Ajo u nderua posaçërisht në vitin 19 p.e.s. — pas kthimit triumfues të Oktavian Augustit nga Lindja.
Perëndesha shpesh paraqitej me një brirë të bollëkut dhe një rrotë, e rrethuar nga personifikime të tjera: Felicitas, Hilaritas, Concordia, Fides. Duke filluar nga shekulli I e.s., Fortuna shpesh paraqitej së bashku me Isidën — perëndeshën e feminitetit dhe mëmësisë.
Përveç tempullit të lashtë të Servius Tullius, ndërtuar buzë Tiberit në shekullin VI p.e.s., më vonë u ndërtuan edhe tempuj të tjerë madhështorë të dedikuar për Fortunën. Në vitin 194 p.e.s. u ndërtua tempulli i Fortunës Primigenia, në vitin 180 p.e.s. tempulli i Fortunës Equestris, dhe në vitin 101 p.e.s. — tempulli i njohur si “Fati i kësaj dite”.
Fama e perëndeshës së fatit vazhdoi edhe pas rënies së Perandorisë Romake. Kulti u përhap në gjithë Evropën Perëndimore dhe mbijetoi në mënyrë jozyrtare gjatë gjithë Mesjetës. Edhe në kohët moderne, ajo nuk u harrua — në vitin 1852, një asteroid i zbuluar mori emrin e saj.
Sot, fjala “fortuna” lidhet më shpesh me fatin dhe mbarësinë sesa me perëndeshën romake të lashtë. Rrota e fatit (ruleta) është një simbol i njohur në çdo kazino, dhe shprehja “fëmija i fatit” përshkruan një person të suksesshëm, të cilit i ecën gjithçka mbarë.
Edhe në epokën dixhitale, shumë njerëz në mbarë botën vazhdojnë të mbështeten më shumë te fati sesa te logjika dhe llogaritja e saktë. Shprehja “t’ia lësh fatit” duket se nuk do të dalë kurrë nga përdorimi, edhe pse sot rolin e perëndeshës e luan shpesh një gjenerator numrash të rastësishëm.