Nhân loại từ buổi bình minh của nền văn minh đã tôn thờ sự may mắn và ý chí thuận lợi của số phận, mà trong thần thoại Hy Lạp cổ đại gắn liền với nữ thần Tyche (Τύχη), còn trong thần thoại La Mã cổ đại — với nữ thần Fortuna.
Tên của nữ thần thứ hai ngày nay được nhiều người biết đến và có thể được coi là một sự tương đồng về ý nghĩa (gần như đồng nghĩa) với các từ "may mắn" và "số phận".
Fortuna và bánh xe của nàng
Từ “fortuna” có nguồn gốc từ tiếng Latinh cổ và có nghĩa là “số phận”. Ban đầu, nó gắn liền với tín ngưỡng thờ nữ thần Fortuna, xuất hiện từ lâu trước thời kỳ hoàng kim của Đế chế La Mã, có thể là ở vùng Latium, trong cộng đồng các bộ tộc Italik, vào khoảng thế kỷ X đến thế kỷ VII trước Công nguyên.
Có thể người Latinh đã tôn thờ tín ngưỡng này trước khi di cư đến bán đảo Apennine và mang theo truyền thống đó. Mặc dù không có bằng chứng trực tiếp, nhưng rõ ràng rằng Fortuna đã được thờ cúng ở La Mã cổ đại từ thế kỷ thứ VI trước Công nguyên. Bằng chứng là một ngôi đền cổ được xây dựng bởi vị vua thứ sáu của La Mã, Servius Tullius, bên bờ sông Tiber vào khoảng năm 578–534 trước Công nguyên.
Ban đầu, Fortuna được các nông dân tôn thờ. Họ tổ chức lễ hội Fortis Fortunae hàng năm vào ngày 24 tháng 6. Người ta tin rằng sự phù hộ của nữ thần mang lại điều kiện thuận lợi cho vụ mùa bội thu: thời tiết tốt, lượng mưa đầy đủ và những trận lũ cần thiết từ các con sông. Sau này, những người chăn nuôi gia súc cũng tiếp nhận truyền thống này, vì sự thịnh vượng của họ cũng phụ thuộc vào độ màu mỡ của đồng cỏ.
Trong cùng thời kỳ, La Mã đã có nữ thần mùa màng và sinh sản — Ceres, điều này làm dấy lên nghi vấn về nguồn gốc thực sự của tín ngưỡng Fortuna. Rất có thể tín ngưỡng này được tiếp thu từ các bộ tộc Italik hoặc từ người Hy Lạp cổ đại và phát triển song song với thần thoại truyền thống của La Mã.
Fortuna thời La Mã muộn
Không rõ chính xác tín ngưỡng thờ Fortuna bắt đầu từ khi nào và như thế nào, nhưng vào thời kỳ cực thịnh, nữ thần số phận và may mắn được tôn kính sâu sắc. Trên khắp lãnh thổ của Đế chế La Mã cổ, người ta đã phát hiện hàng nghìn bàn thờ và nhà nguyện dành cho Fortuna, cùng với hàng chục nghìn bức tranh khắc và hình ảnh được tìm thấy trong các cuộc khai quật khảo cổ.
Hình ảnh nữ thần số phận xuất hiện trên những đồng xu cổ, đồ dùng gia đình, sản phẩm thủ công và bàn thờ gia đình. Về số lượng tín đồ, Fortuna có thể sánh ngang với thần Mercurius — thần của sự giàu có, thương mại và lợi nhuận.
Đáng chú ý, Fortuna cũng là một phần của tín ngưỡng thờ cúng các hoàng đế La Mã, được gọi là Fortuna Augusta. Nàng được đặc biệt tôn vinh vào năm 19 trước Công nguyên — sau khi Hoàng đế Octavianus Augustus trở về từ phương Đông trong vinh quang chiến thắng.
Nữ thần thường được khắc họa cùng với sừng sung túc (cornucopia) và bánh xe số phận, bên cạnh các nhân cách hóa khác: Felicitas (hạnh phúc), Hilaritas (niềm vui), Concordia (hòa thuận), và Fides (lòng trung thành). Từ thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, Fortuna thường được vẽ chung với nữ thần Isis — biểu tượng của nữ tính và tình mẫu tử.
Bên cạnh ngôi đền cổ của Servius Tullius bên bờ sông Tiber từ thế kỷ VI trước Công nguyên, sau này còn có nhiều ngôi đền lộng lẫy khác được xây dựng để thờ Fortuna. Vào năm 194 trước Công nguyên, đền Fortuna Primigenia được khánh thành, tiếp theo là đền Fortuna Equestris vào năm 180 trước Công nguyên và đền “Vận may của ngày này” vào năm 101 trước Công nguyên.
Sau sự sụp đổ của Đế chế La Mã, danh tiếng của nữ thần Fortuna vẫn không hề phai mờ. Tín ngưỡng này lan rộng khắp Tây Âu và tồn tại dưới dạng không chính thức trong suốt thời kỳ Trung Cổ. Ngay cả trong thời kỳ cận đại, nữ thần vẫn được tưởng nhớ — một tiểu hành tinh được phát hiện vào năm 1852 đã được đặt theo tên nàng.
Ngày nay, từ “fortuna” thường gắn liền với khái niệm may mắn và số phận hơn là với nữ thần La Mã cổ đại. Vòng quay may mắn (roulette) là biểu tượng quen thuộc trong mọi sòng bạc, và cụm từ “con cưng của Fortuna” chỉ người có may mắn trong mọi việc.
Ngay cả trong thời đại kỹ thuật số, nhiều người trên thế giới vẫn đặt niềm tin vào may mắn hơn là lý trí và các phép tính chính xác. Cụm từ “phó thác cho Fortuna” dường như không bao giờ lỗi thời, mặc dù ngày nay, vai trò của nữ thần thường được thay thế bằng những trình tạo số ngẫu nhiên.